Drin d’istòria

Las espalungas d’Isturits que hèn l’acès de traças d’ua cultura omogenèa qui, dejà au Neolitic, ahitoava un espaci qui trespassava de hèra, de Las Caums a Altamira (Espanha), l’encastre de l’Aquitània de uei lo dia. Atau, gascons, bascos e bearnés qu’aurén podut constituir un sol pòble. Mes los tribulòcis de l’istòria, mesclats a las constrentas de la geografia, que rompón aquera unitat primitiva.

Qu’ei probable que s’i parlava alavetz la medisha lenga preïndoeuropèa sus l’ensemble de çò qui torna estar uei lo dia un territòri comun : lo departament.

Los romans que vienen virar de parts aqueth equilibri. La romanizacion que dèisha subsistir, dens los parçans montanhós deus dus candaus pirenencs, un airau on l’euskara, lo “parlar basco”, e persistí, distinguint-lo clarament de l’airau ispànooccidentau sosmetut a las influéncias latinas. Despuish ençà, a partir de la branca comuna, que’s desvolòpan separadament la cultura basca e la bearnesa.

Las divèrsas invasions qui’s produseishen après la patz romana qu’acreishen la diferéncia en balhant a la region ua istòria atramalhada, de l’Edat Mejana a la Renaishença. A l’unitat de la Vasconia o Gasconha, qui acompanha l’esbonida de l’empèri roman, que succedeish, de fèit, un esbrigalhament generau deus territòris.

Lo vescomtat de Bearn, creat au sègle IXau suu territòri deu minuscule Vic Vilh, que s’agraneish peu miei de las alianças e que devien, atau com l’Aragon, un Estat independent, dinc a l’edicte d’union promulgat per Loís XIIIau en 1616.

Totasvetz, País basco e Bearn que consèrvan dinc a la Revolucion las lors caracteristicas. Que son país d’estats e que guardan lo lor Parlament (Parlament de Navarra), los lors privilègis lingüistics e las lors tradicions juridicas (los fòrs).

La Revolucion de 1789 que’us obliga a renonciar ad aqueras prerogativas. Alavetz, la lenga que devien lo drapèu de l’afirmacion identitària. La batalha qu’ei d’autan mei viva a bèths còps qu’ací, com ac avem vist, los enjòcs que son dobles.

Mes aquera diferéncia ne deu pas ocultar los trèits comuns qui uneishen las duas comunautats. Hèra marcadas per un agropastoralisme longtemps dominant, entrams las duas culturas, la basca e la bearnesa, que son marcadas per un esperit d’independéncia deu quau son ua mustra lo nombre e la diversitat deus fòrs (o fueros suu candau espanhòu).

Las semblanças enter los dus pòbles que s’aprenen tanben a las faiçons hèra pregonas d’apreénder la vita vitanta : los drets de succession especifics qui n’estremavan pas las hemnas, la relativa egalitat deus sèxes e la tradicion d’emigracion, ligada en partida au mòde de transmission deu patrimòni (dret de primogenitura), qu’arreligan las duas culturas, d’auta part hèra estacadas a las valors tradicionaus.

La Revolucion de 1789 e la creacion deus departaments que van de cotria dab ua volontat de construsir e d’estançar l’unitat nacionau sus la reduccion deus particularismes locaus.

Que’s “minòra” las parladuras ancestraus au profieit de la lenga nacionau, mes bascos e bearnés que resisteishen a l’uniformizacion e que continuan, uei lo dia enqüèra, de refusar la desparescuda de las lors lengas.

D’aulhors, que s’ensenhan dens las escòlas aus escolans qui ac desiran (ikastolas e calandretas).